Pessimism in Persian Poetry (some notes)

[mostafa.76]

چگونه Antinatalist شدم؟

پاسخ کوتاه: از راه آشنایی با بدبینی فلسفی.
پاسخ بلند: پس از از دست دادن باور دینیم در سال ۹۹ و همزمان با کرونا که دیگه پاسخی به مسأله شر (Problem of Evil) نداشتم، شروع به مطالعه فلسفه کردم و جهان بینی شوپنهاور برام بسیار جذاب بود. درباره شوپنهاور بیشتر تحقیق و مطالعه کردم و با شخصیت فیلیپ ماینلندر آشنا شدم. وقتی در ویکی پدیای انگلیسی درباره ماینلندر میخوندم لینکی داده بود با عنوان salvation for all of creation (که هنوزم هست). وقتی وارد لینک شدم در واقع وارد مدخل آنتی ناتالیسم شدم که اولین آشنایی من با این فلسفه بود.

بعد به دلیل آشنایی نسبی با زبان عربی کتابی هم درباره افکار فلسفی ابوالعلا معرّی خوندم که منو نسبت به فلسفه آنتی ناتالیسم بیش از پیش متقاعد کرد.

تاریخ AN:

• پیش از اسلام: آیین مانوی (دو اصل و سه دوره) در سده سه میلادی:

منبع: Gnostic Religion by Hans Jonas

و همچنین در کتاب زرتشتی Shikand-gumanig Vizar:

Some more information on Manichaeism:

If anyone condemns human marriage and has a horror of the procreation of living bodies, as Manichaeus and Priscillian have said, let him be anathema.

• Council of Braga II, 561, 241 11., J. T. Noonan Jr., Contraception; a history of its treatment by the Catholic theologians and canonists, Harvard University Press, Cambridge,
  Massachusetts 1986, p. 61 -

The rejection of procreation, the condemnation of hunting, indeed in effect of all knightly sport because of the fear of harming light particles, must necessarily have led to disputes when it came to acquainting the ruling warrior class with his teachings.

• Iain Gardner & Samuel N. C. Lieu, Manichaean Texts from the Roman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, Massachusetts 2004, p. 7 -

The Manichean attitude to marriage was entirely negative as the act of procreation prolongs the imprisonment of Soul, which would now be further diversified into matter.

• Iain Gardner & Samuel N. C. Lieu, Manichaean Texts from the Roman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, Massachusetts 2004, p. 22 -

The creation of Eve had a special purpose. She is more thoroughly subject to the demons, thus becoming their instrument against Adam; “to her they imparted of their concupiscence in order to seduce Adam” – a seduction not only to carnal but through it to reproduction, the most formidable device in Satan’s strategy. For not only would it indefinitely prolong the captivity of Light, but it would also through the multiplication so disperse the Light as to render infinitely more difficult the work of salvation, whose only way is to awaken every individual soul. For the Darkness, therefore, everything turned on the seduction of Adam, as for the celestials, on awakening him in time to prevent his seduction.

• Hans Jonas, The Gnostic Religion. The Message of the Alien God and the Beginnings of Christiantty, Beacon Press, Boston 1958, p. 228 -

The practical conclusions from this cosmo-soteriological system are extremely clear-cut, all of them amounting to a rigorous asceticism. “Since the ruin of the Hyle is decreed by God, one should abstain from all ensouled things and eat only vegetables and whatever else is non-sentient, and abstain from marriage, the delights of love and the begetting of children, so that the divine Power may not through the succession of generations remain longer in the Hyle.” However, one must not, in order to help effect the purification of things, commit suicide.

• Hans Jonas, The Gnostic Religion. The Message of the Alien God and the Beginnings of Christiantty, Beacon Press, Boston 1958, p. 231 -

The soul of the person who persisted in things of the flesh fornication, procreation, possessions, cultivation, harvesting, eating of meat, drinking of wine – is condemned to rebirth in a succession of bodies.

• Wendy Doniger, Merriam-Webster’s Encyclopedia of World Religions, Merriam-Webster, Springfield, Massachusetts 1999, pp. 689-690 -

• پس از اسلام: بدبینی فلسفی و Proto-Antinatalism (اصطلاح کریم اکرما) در شعر و ادبیات فارسی:

• رودکی، پدر شعر فارسی، مرگ در 941 میلادی (شعر بلند و تلخ در زمان پیری و افسوس از ریختن دندانها و گذشتن خوشی های جوانی) و نیز:

باد و ابر است این جهانِ فسوس
باده پیش آر هرچه باداباد

شاد بوده‌ست از این جهان هرگز
هیچ‌کس، تا از او تو باشی شاد؟

داد دیده‌ست از او به هیچ سبب
هیچ فرزانه، تا تو بینی داد؟
The world is wind and cloud, Alas
Bring the wine and get rid of worries
Has anyone ever been happy in this world or has seen justice from it, so that you’d be the next one

• شهید بلخی (معاصر رودکی):

گر غم را چو آتش دود بودی
جهان تاریک ماندی جاودانه

درین گیتی سراسر گر بگردی
خردمندی نیابی شادمانه

If the sorrow, like the fire had smoke
The world would be eternally murk
If you do a whole world search
You can’t find a happy sage

• فردوسی:

• اشاره تئودور نولدکه خاورشناس مشهور آلمانی به بدبینی فردوسی در شاهنامه (National epic of Iran، بخش ۴۲)

نمونه:

جهانا مپرور چو خواهی درود
چو می بدروی پروریدن چه سود؟

برآری یکی را به چرخ بلند
سپاریش ناگه به خاک نژند
O world, donnot breed people if you want to reap them eventually
You elevate a person to the high sky
And then you leave him to the abject soil

جهانا چه بد مهر و بد گوهری
که خود پرورانی و خود بِشکَری
O world, how bad and abject you are
You breed people and it’s you who kill them

جهانا سراسر فسوسی و باد
بتو نیست مرد خردمند شاد
O world, you are only deception and wind
No wise man is happy about you

خرد نیست با گِرد گَردان سپهر
نه پیدا بود رنج و خشمش نه مهر

همان به که گیتی نبینی به چشم
نداری ز کردار او مهر و خشم

There is no reason in the world
Neither its indignation nor its affection is apparent
Better never to open your eyes to it
And therefore be free from its affection and indignation
(شاهنامه فردوسی، مرگ یزدگرد سوم)

• سنایی (also wrongly attributed to Khayyam):

گر آمدنم ز من بدی نامدمی
ور نیز شدن ز من بدی کی شدمی
به زان نبدی که اندرین دهر خراب
نه آمدمی نه شدمی نه بدمی
If it were up to me, I would never come to this world
or:
I wouldn’t have come had I had my say, Nor would I leave Here if I had my way
Ah, nothing better in this world could be
Than not to come, nor be, not go away

• خاقانی:

هیچ است وجود و زندگانی هم هیچ
وین خانه و فرش باستانی هم هیچ
از نسیه و نقد زندگانی همه را
سرمایه جوانی است، جوانی هم هیچ

Existence is nothing and life is nothing too
And also this house and this ancient carpet are nothing
The best part of life is youth
And even youth is nothing

• خیّام (رباعی: quatrain) و اندیشه خیّامی:

اما وجه غالب و هسته مرکزی گفتمان خیامیت را می توان در دو مفهوم کلیدی خلاصه کرد: عصیان و اعتراض. می توان گفت که خیام، شاعری معترض و عصیانگر است.
(رباعیات خیام و خیامانه های پارسی)

افلاک که جز غم نفزایند دگر
ننهند بجا تا نربایند دگر

ناآمدگان اگر بدانند که ما
از دهر چه می‌کشیم نایند دگر

As the stars do naught but multiply suffering, replacing nothing without stealing it again
If the unborn knew how much suffering the cosmos bestows- they would not come towards us
Or:
Since Heaven increases nothing but our pain
And gives naught that it takes not back again
The unborn ne’er would hither come if they
But knew what we at Fortune’s hands sustain

چون حاصل آدمی در این شورستان
جز خوردن غصه نیست تا کندن جان

خرم دل آنکه زین جهان زود برفت
و آسوده کسی که خود نیامد به جهان

ترجمه من:

Since what a man gets out of this bitter earth
Is nothing but sorrow and painful death
Blessed is he who leaves this world soon
And tranquil is he who was never born into the earth.
or:
Since it is the fate of man upon this earth to
feed his soul on sorrow, he must be accounted
happy who passes swiftly from the world,
but he most happy who never comes into the world

از آمدنم نبود گردون را سود
وز رفتن من جلال و جاهش نفزود
وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود
کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود

My entrance has been of no benefit to this world
Nor will my exit add to its splendour
I have yet to hear from someone with my own two ears
The real reason for my arrival and departure

or:

My coming brought no profit to the sky
Nor does my going swell its majesty
Coming and going put me to a stand
Ear never heard their wherefore or their why
or:
Then oh, what profit to the sphere my birth
Or, when I die, what will my death be worth
Or who beneath the vault of Heav’n can tell
Or why we come, or why we leave the earth

گر بر فلکم دست بدی چون یزدان
برداشتمی من این فلک را ز میان
از نو فلکی دگر چنان ساختمی
کازاده بکام دل رسیدی آسان.

Ah, Love! could you and I with Him conspire
To grasp this sorry Scheme of Things entire
Would not we shatter it to bits–and then
Re-mould it nearer to the Heart’s Desire

یک‌چند به کودکی به استاد شدیم
یک‌چند ز استادی خود شاد شدیم
پایان سخن شنو که مارا چه رسید
چو آب برآمدیم و چون باد شدیم!

With them the seed of Wisdom did I sow
And with mine own hand wrought to make it grow
And this was all the Harvest that I reap’d
I came like Water, and like Wind I go

• مقایسه با مگس: آمد مگسی پدید و ناپیدا شد

(پلی لیست خیام در کانال یوتیوب Persian Poetry)

• استعاره کوزه (pot) و خاک مردگان (مشابه گفت و گوی هملت با دو گورکن و خاک اسکندر!)
  خیام:
  این کوزه چو من عاشق زاری بوده‌ست
  در بند سر زلف نگاری بوده‌ست
  این دسته که بر گردن او می‌بینی
  دستی‌ست که بر گردن یاری بوده‌ست.
  I think the Vessel, that that with fugitive
  Articulatilon answer’d, once did live
  And merry-make; and the cold lip I kiss’d
  How many kisses might it take - and give
  هر سبزه که بر کنار جویی رسته‌ست
  گویی ز لب فرشته‌خویی رسته‌ست
  پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی
  کان سبزه ز خاک لاله‌رویی رسته‌ست
  And this delightful herb whose tender green
  Fledges the river’s lip on which we lean
  Ah, lean upon it lightly! for who knows
  From what once lovely lip it springs unseen
  حافظ:
  قدح به شرطِ ادب گیر زان که ترکیبش
  ز کاسهٔ سرِ جمشید و بهمن است و قباد
  Take the bowl of wine with utmost decorum
  For it is made of the skulls of ancient kings
  اگر شراب خوری جُرعه‌ای فَشان بر خاک
  از آن گناه که نَفعی رسد به غیر چه باک؟
  When you drink wine, pour a little from it on the soil
  Why bother about an act that brings benefit to others
  سعدی:
  ساقی بده آن کوزهٔ خمخانه به درویش
  کانها که بمردند گل کوزه گرانند
  O cupbearer, Bring the bowl of wine and give it to Darvish
  For those who are dead have turned into potters’ clay
  به خاک بر مرو ای آدمی به کشی و ناز
  که خاک پای تو همچون تو آدمیزادست
  Donnot strut on earth with much pride
  For the soil under your feet is a human being like you

• تأکید فراوان بر ناپایداری زندگی و افسوس از مرگ

سعدی در پایان یک غزل شاد (cheerful sonnet) که درباره نوروز و بهار است می گوید:

دریغا عیش اگر مرگش نبودی
دریغ آهو اگر بگذاشتی یوز

Alas, if life could be without death
Alas, if the Cheetah would not kill the Gazelle

[mostafa.76]

ادامه…

• بدبینی به جهان مادی در اشعار عارفان (mystics) که جهان را زندان و قفس روح می دانند. (بازتاب اندیشه های مانوی)

حافظ هم با اینکه عارف به معنی دقیق کلمه نیست و به اندیشه خیام نزدیک است میگفت:

نشیمن تو نه این کُنجِ محنت آبادست

Not thy nest is this corner of the world full of woe

یا

جهان و کارِ جهان جمله هیچ بَر هیچ است
هزار بار من این نکته کرده‌ام تحقیق

The world and its affairs are all nothing for naught
A thausand time I have inquired of this trend

• کتاب مصیبت نامه از عطار نیشابوری (ایّوب اسلام):

(عطار: pharmacist)
(خیام و عطار هر دو اهل نیشابور)

فاضل عالم فضیل آن ابر اشک
گفت از پیغامبرانم نیست رشک

زآنکه ایشان هم لحد هم رستخیز
پیش دارند و صراطی نیز تیز

جمله با کوتاه دستی و نیاز
کرده در نفسی زفانِ جان دراز

وز فرشته نیز رشکم هیچ نیست
زآنکه آنجا عشق و پیچاپیچ نیست

لیک ازآن کس رشکم آید جاودان
کو نخواهد زاد هرگز در جهان

باز گردد خوش هم از پشت پدر
تا شکم مادر نیارد بر زبر

کاشکی هرگز نزادی مادرم
تا نکردی کشته نفس کافرم

Fozeyl, that most excellent scholar and sprinkler of tears, Spoke: I envy not the prophets, For before them lies the grave and the resurrection And a path as narrow as a razor’s edge.
And even the angels I cannot envy, For they know nothing of love and its entanglement.
I only envy those, for all eternity, Who are never born into this world.
If only I could return to my father’s back, And had never landed in my mother’s womb.
Woe! If only my mother had never born me, Then my unbeliever’s soul would be spared death.

(عطار نیشابوری، مصیبت نامه، بخش چهلم)

کس چه داند تا چه جانهای شگرف
غوطه خوردست اندرین دریای ژرف

کس چه داند تا چه دلهای عزیز
خون شدست و خون شود آن تو نیز

کس چه داند تا چه قالبهای پاک
در میان خون فرو شد زیر خاک

در دوعالم نیست حاصل جز دریغ
هیچکس را نیست در دل جز دریغ

در سرائی چون توان بنشست راست
کز سر آن زود برخواهیم خاست

کار عالم جز طلسم و پیچ نیست
جز خرابی در خرابی هیچ نیست

Who knows what great souls
Have drowned in this deep, deep sea?
Who knows those hearts, full of love
That became blood, become blood, just like yours?
Who could suspect what pure bodies
Sank blood-soaked under the earth?
Nothing but lamentation is the fruit of both worlds,
Nothing but lamentation in the hearts of men.
How could anyone sit still,
When we are swept away again so quickly?
Crooked and confused is this world,
Rubble erected on ruins.

(مصیبت نامه، عطار نیشابوری، بخش شانزدهم)

آن یکی دیوانه را از اهل راز
گشت وقت نزع جان کندن دراز

از سر بی قوتی و اضطرار
همچو ابری خون فشان بگریست زار

گفت چون جان ای خدا آورده ای
چون همی بردی چرا آورده ای

گر نبودی جان من بر سودمی
زین همه جان کندن ایمن بودمی

نه مرا از زیستن مردن بدی
نه ترا آوردن و بردن بدی

کاشکی رنج شد آمد نیستی
گر شد آمد نیستی بد نیستی

O God, he spoke, granter of souls, why did You Give us souls at all if You take them again?
It would be better for me if I were not, I would be safe from such mortal agony, Would not have to give my life in exchange for death, And You would be spared having to grant and take souls.

(مصیبت نامه، عطار نیشابوری، بخش چهارم)

پیر گفتش هست دوزخ بی شکی
اصل دنیا، گرچه باشد اندکی

خلق می سوزند در وی جمله پاک
هیچ کس را نیست زو بیم هلاک

(مصیبت نامه، عطار نیشابوری، بخش یازدهم)

همچنین در برخی رباعیات بسیار نزدیک به خیام:

در عالم محنت به طرب آمده یی
در دریائی و خشک لب آمده یی
آسوده و آرمیده بودی به عدم
آخر به وجود از چه سبب آمده یی
You were calm and tranquil in nothingness
Why then have you come into existence

دیرست که جان خویشتن میسوزم
وز آتش جان، چو شمع، تن میسوزم
ای کاش، شد آمدم نبودی که مدام
تا آمدم از بیم شدن میسوزم
I wish there was no coming and going for me

من زین دل بی‌خبر به جان آمده‌ام
وز جان ستمکش به فغان آمده‌ام

چون کار جهان با من و بی‌من یکسانسْت
پس من به چه کار در جهان آمده‌ام
Since the universe does its job whether I exist or not
why then I have come to this world

تا کی ز جهان رنج و ستم باید دید
تا چند خیال بیش و کم باید دید

حقا که به هیچ می نیرزد همه کون
از هیچ چرا این همه غم باید دید
How long should one suffer and see injustice in this world
How much should one worry about life’s trivials
Verily the whole universe is worth nothing
Why then should one see so much sorrow from nothing

دیدی تو که محنت زده و شاد بمرد
شاگرد به خاک رفت و استاد بمرد

آن دَم مُردی که زاده ای از مادر
این مایه بدان که هر که او زاد بمرد

چون مردن تو از پی این زادن بود
برخاستن تو عین افتادن بود

از بهر چه بود این همه جان کندن تو
چون عاقبت کار تو جان دادن بود
(To a lost dear one)
(رباعیات عطار نیشابوری، مختارنامه)

مطالعه بیشتر: The Terror of God: Attar, Job and the Metaphysical Revolt, by Navid Kermani

(حمله مغول هم تأثیر انکارناپذیری بر اینگونه اندیشه ها گذاشت. متأسفانه تاریخ ایران تاریخی پر از رنج و اندوه و فلاکت است. خود عطار هم در زمان حمله مغول به ایران کشته شد.)

[mostafa.76]

• در دوران معاصر:

• نیهیلیسم صادق هدایت و شیفتگی او نسبت به خیام که مقدّمه ای هم بر رباعیات او نوشته است (او گیاهخوار بود و هیچگاه ازدواج نکرد و سرانجام با خودکشی به زندگی خود پایان داد.)

• In life there are certain sores that, like a canker, gnaw at the soul in solitude and diminish it. (The Blind Owl, opening line)

• علی دشتی (کتابی هم درباره خیام نوشته است):

His advocacy of vegetarianism and his attack on men as “meat-eating machines” (mashin-ha-ye gusht-khvar) are very much in this tenor. So is his rueful description of the killing of a young gazelle, and the struggle the animal puts up against its “murderer” (qatel), at the house of a “hard-hearted” noble, where a reception is being prepared for the following day.
Another feature of this self-imposed abstinence is his defense of his unmarried status (as expressed by a misogamist statement and a strong condemnation of procreation): "How lucky is the person who, like myself, has taken up Abu’l-Ala’ al-Ma’arri’s philosophy and has kept himself clean from the contamination of family ties!

• Jutta E. Knorzer, Ali Dashti’s Prison Days: Life Under Reza Shah, Mazda Publishers, 1994, p. 90

He scornfully remarks that the existence of a survival instinct, leading to unconscious procreation in even the lowest forms of animal life, also prompts “that noblest of creation,” intelligent and rational homo sapiens, to propagate his own sinful kind.

• Jutta E. Knorzer, Ali Dashti’s Prison Days: Life Under Reza Shah, Mazda Publishers, 1994, p. 137 -

• شعر غمناک مادر از نادر نادرپور:

مادر! گناه زندگیم را به من ببخش
زیرا اگر گناه من این بود ، از تو بود
هرگز نخواستم که ترا سرزنش کنم
اما ترا به راستی از زادن چه سود؟
…
Mother, forgive me the sin of my life
For if it were sin it was yours
I never wanted to blame you
But what profit did you really gain by giving birth
…

• ترجمه مصاحبه ای از بناتار و همچنین چند ویدیو یوتیوب درباره آنتی ناتالیسم

• مصاحبه خصوصی و جنجالی منتشر شده از مصطفی ملکیان فیلسوف سرشناس ایرانی (و شیفته ابوالعلای معرّی) درباره اخلاقی نبودن فرزندآوری:

استاد مصطفی ملکیان می گفتند: (از روی حافظه و با اندکی دستکاری نقل می کنم) به سه دلیل، فرزند آوری اخلاقاً ناروا است:
1- یکی اینکه به نظر میرسد دنیایی که ما در آن هستیم مِن حیث المجموع رنج ها و دردهایش بر لذات و خوشی هایش غلبه دارد و می چربد و به نظر می رسد که هر چه پیشتر می رویم بر حجم و تراکم رنج ها افزوده می شود. (وقتی پرسیدم چرا؟ افزودند) یکی به دلیل وضع وخامت بار و رو به تباهی محیط زیست که به طرز ناگواری به سمت استهلاک هرچه تمام تر می رود و جنگ و کشمکش آتی بشر، نه جنگ بر سر نفت که جنگ بر سر آب است. و چون آب از ضروریات زندگی است و از تجملات نیست که بتوان بر سرش نزاع نکرد لذا جنگ بشر بر سرِ آب، جنگی تباهی آور و گریز ناپذیر خواهد بود. دیگر آنکه توانایی و امکانی که برای بشر امروز در راستای تخریب و تباهی فراهم است در هیچ عصر و زمانی نظیر نداشته است. چنگیز خان که سالها خونریزی و سفاکی کرد نهایتاً دوملیون کشته بر جای گذاشت، اما بشر امروز با امکانات تخریبی ای که در اختیار دارد می تواند فاجعه ای به مراتب زیانبارتر و وخامت بارتر و در زمانی بس کوتاه تر بر جای گذارد. و هیچ تضمینی نیست که انسان امروز، از این امکان و توان خود استفاده نکند. بنابراین به نظر می رسد دنیای ما دنیای چندان دلخواه و مطلوبی نیست که حال بخواهیم دیگرانی را نیز بدان دعوت کنیم و به این میهمانی فراخوانیم.

2- دلیل دوم اینکه به نظر می رسد اندیشمندان و صاحب نظران تعلیم و تربیت، هنوز در الفبای تعلیم و تربیت مانده اند و نتوانسته اند نسخه ای درخور برای تربیت فرزندان بپیچند. آن وقت ما به چه امیدی صاحب فرزند شویم و با چه متکایی می خواهیم به تربیت آنان بپردازیم در حالی که دستان عالمان تربیت چنین خالی و تنک مایه است. آن وقت باید تنها چشم به راه بخت و خوش اقبالی بود تا فرزندانمان از آینده و رویه ی مناسب و دلخواهی بهره مند شوند.

3- سه دیگر آنکه چرا باید دست به عملی بزنیم که در آتیه، بین وظایفی که در رابطه با خود داریم و وظائفی که دررابطه با فرزندمان داریم دچار تعارض و بلاتکلیفی شویم. مثلاً از سویی نسبت به خود وظیفه داریم که موجبات رشد و بالندگی خود را فراهم کنیم اما از سویی وظایف ناظر به فرزندمان چه بسا سدّ راه این مهم گردد. از سویی لازمه ی خیرخواهی این است که به مصلحت و نفع دراز مدت فرزندمان نظر کنیم و مثلاً در ایام تحصیل آنها را از استغراق در بازی و تماشای تلویزیون باز داریم به این امید که در آینده وضع بهتری داشته باشد. اما از کجا معلوم که چنین وضع بهتری در آینده به آنان دست دهد و یا اصلاً از کجا معلوم که آنان زنده بماند تا بتوانند آن خیر برتر و مصلحت فراگیر را دریابند. اکنون ما او را از خوشایند آنی و فوری خویش محروم می کنیم به بهانه ی مصلحتی که معلوم نیست فراچنگ آورد و یا اصلاً عمرش وفا کند که به دست آورد یا نه. چرا باید خود را در موقعیتی قرار دهیم که به ناچار، خوشایند و دلخواه کسی را ازو سلب کنیم و چه تضمینی هست که در پی سلب این امر دلخواه، او به منافع عظیم تر در آینده دست یابد.

لینک متن کامل مصاحبه:

ازدواج و فرزند آوری؛اخلاقی یا غیر اخلاقی

Birth decline due to bad economic situation
and illegality of abortion and vasectomy.

پلی لیست خیام در کانال یوتیوب Persian Poetry:

https://youtube.com/playlist?list=PLGWqgZZV1IfMy_fhS67qOZhdGn5ls1cYD&si=OZIjbHlkuuDWPQ04