معرفی فردوسی و شاهنامه:
فردوسی (1020 - 940) در شمال شرق ایران کنونی و در ناحیه خراسان می زیست.
شاهنامه طولانی ترین شعر حماسی جهان است که به دست یک نفر و در طول سی سال سروده شده است (حدود ۵۰ هزار بیت، چندبرابر ایلیاد هومر).
شاهنامه دارای سه بخش اسطوره ای (آفرینش جهان)، پهلوانی (مهمترین و هنرمندانه ترین بخش کتاب) و تاریخی (از آغاز امپراتوری ساسانی تا فروپاشی آن به دست اعراب در سده هفتم) است.
شاهنامه حماسه ملی ایران است و داستان ها و افسانه های کهن ایرانی موجود در اوستا و حتا ریگ ودا و همچنین داستان های پهلوانی پارتی و ساسانی پیش از اسلام را به شعر درآورده است.
عنوان این کتاب شاید به اشتباه این مطلب را برساند که شاهنامه چیزی جز ستایش شاهان گذشته ایران نیست. اما دیک دیویس در کتاب Epic and Sedition, a case of Ferdowsi’s Shahnameh نشان داده است که این نگاه نادرست است و مخالفت با شاه نالایق یکی از مضمون های اساسی شاهنامه است.
سخن اسلامی ندوشن درباره اهمیت شاهنامه که اگر به زبانی نوشته میشد که پشتوانه سیاسی و اقتصادی خوبی داشت قطعا یکی از بزرگترین شاهکارهای ادبیات جهان قلمداد میشد.
بدبینی در شاهنامه:
شاهنامه حال و هوای بدبینانه ای دارد. پیری و تنگدستی فردوسی هم این بدبینی را افزایش داده اند. حتا پایان شاهنامه هم به ویژه برای یک ایرانی تلخ و غمناک است!
تراژدی در شاهنامه:
در شاهنامه تراژدی های زیادی به سبک تراژدی های یونانی وجود دارد. مانند تراژدی ایرج، رستم و سهراب، سیاوش، رستم و اسفندیار و …
تراژدی ایرج به عنوان نمونه:
(توضیحی کوتاه)
کشته شدن تراژیک ایرج به دست برادرش:
جهانا بپروردیش در کنار
وز آن پس ندادی به جان زینهارنهانی ندانم ترا دوست کیست
بدین آشکارت بباید گریستO world, you nurtured him, but offered no
Protection when his brother laid him low
I don’t know whom you favor secretly
But we should weep for all we hear and see
مرگ فریدون:
چو این کرده شد روز برگشت بخت
بپژمرد برگ کیانی درختکرانه گزید از بر تاج و گاه
نهاده بر خود سر هر سه شاهپر از خون دل و پر ز گریه دو روی
چنین تا زمانه سرآمد برویجهانا سراسر فسوسی و باد
بتو نیست مرد خردمند شادHaving done this he bowed to Fate’s decree
The leaf was withered on the royal tree
He lived his life in mourning: ceaseless tears
And constant grief consumed his final years
And so, heartbroken, weeping for the past
He lived tormented till Death came at last
O world, from end to end unreal, untrue
No wise man can live happily in you
شاهنامه گورستانی ویران و غمناک از شاهان و پهلوانان گذشته:
که جز مرگ را کس ز مادر نزاد
ز کسری بر آغاز تا نوشزادرها نیست از چنگ و منقار مرگ
پی پشه و مور با پیل و کرگزمین گر گشاده کند راز خویش
بپیماید آغاز و انجام خویشکنارش پر از تاجداران بود
برش پر ز خون سواران بودپر از مرد دانا بود دامنش
پر از خوب رخ جیب پیراهنشچه افسر نهی بر سرت بر چه ترگ
بدو بگذرد زخم پیکان مرگWe are all of us born for death, including Kesra and Nushzad
No one, neither the ant and the mosquito nor the lion and the hippopotamus, escapes Death’s beak and talons
If the earth were to open and reveal what is hidden within her, we’d see her lap filled with past kings and with the blood of warriors, and the pockets of her skirts stuffed with wise men and beautiful women
Whether you wear a crown or a helmet, the point of Death’s lance will pierce it
تأکید فراوان بر ناپایداری جهان:
کیومرث، نخستین پادشاه شاهنامه:
برفت و جهان مُردری ماند ازوی
نگر تا که را نزد او آبرویجهان فریبنده را گرد کرد
ره سود بنمود و خود مایه خْوَردجهان سر به سر چو فسانست و بس
نماند بد و نیک بر هیچ‌کسYou will not find another who has known
The might of Kayumars and his great throne
The world was his while he remained alive
He showed men how to prosper and to thrive
But all this world is like a tale we hear
Men’s evil, and their glory, disappear
کیقباد:
بگفت این و شد زین جهان فراخ
گزین کرد صندوق بر جای کاخجهان را چنین است رسم و نهاد
برآرد ز خاک و دهدشان ببادHe finished speaking, and then departed from the splendid world, exchanging his palace for a coffin
This is the world’s way, which raises us from the dust and disperses us on the wind
کیکاووس (جهان دشمن ماست):
چنینست رسم سرای سپنج
نمانی در او جاودانه مرنجنه دانا گذر یابد از چنگ مرگ
نه جنگ‌آوران زیر خفتان و ترگاگر شاه باشی و گر زردهشت
نهالی ز خاکست و بالین ز خشتچنان دان که گیتی ترا دشمنست
زمین بستر و گور پیراهنستSuch is the passing world that you must leave
All men must die, and it is vain to grieve
No learning will suffice against Death’s hand
Whose might no arms or helmet can withstand
And—king or prophet—in the end you must
Descend to dirt, and slumber in the dust
Know the world’s your enemy; your head
Will lie in dust, the grave will be your bed
کیخسرو:
جهان را چنین است آیین و دین
نماندست همواره در به گزینیکی را ز خاک سیه برکشد
یکی را ز تخت کیان درکشدنه ز این شاد باشد نه ز آن دردمند
چنین است رسم سرای گزندکجا آن یلان و کیان جهان
از اندیشه دل دور کن تا توانSo turns the world; her favors are soon passed
All whom she nourishes must die at last
One she will raise from earth to heights unknown
One she will cast down from a royal throne
But there’s no cause to triumph or complain
Such is the way she turns, and turns again
Where are those heroes now, those champions, where
Drive out such mortal thoughts, that bring despair
خسرو پرویز:
برین گونه گردد جهان جهان
همی راز خویش از تو دارد نهانسخن سنج بی‌رنج گر مرد لاف
نبیند ز کردار او جز گزافاگر گنج داری و گر گُرم و رنج
نمانی همی در سرای سپنجبیآزاری و راستی برگزین
چو خواهی که یابی به داد آفرینSo turns the world, keeping its secrets hidden, and both the prudent, harmless man and the idle boaster find nothing there but vanity
Whether you own treasures or live in pain and sorrow, you cannot remain in this fleeting world
Choose righteousness and benevolence if you would be remembered with praise
شکایت و اعتراض فراوان به جهان:
تکرار چندباره این بیت اعتراضی:
جهانا چه خواهی ز پروردگان
چه پروردگان، داغِ دل بُردگانO world, what do you seek from your nurtured ones
Not nurtured ones, but bearers of hearts’ lamentations
اخلاقی و منطقی نبودن جهان:
چپ و راست هر سو بتابم همی
سر و پای گیتی نیابم همییکی بد کند نیک پیش آیدش
جهان بنده و بخت خویش آیدشیکی جز به نیکی جهان نسپرد
همی از نژندی فرو پژمردI turn to right and left, in all the earth
I see no signs of justice, sense, or worth
A man does evil deeds, and all his days
Are filled with luck and universal praise
Another’s good in all he does—he dies
A wretched, broken man whom all despise
تشبیه جهان به crone:
چنین است کردار این گنده پیر
ستاند ز فرزند پستان شیرچو پیوسته شد مهر دل بر جهان
به خاک اندر آرد سرش ناگهانThis crone will see her infant suck and play
And while he sucks she’ll snatch her breast away
Such is the world to which our hearts are bound
Before we’re hurried pell-mell underground
رنج زندگی از خوشی آن بیشتر است (تعبیر شاعرانه رنگ گل و رنج خار):
چنین پروراند همی روزگار
فزون آمد از رنگ گل رنج خارThis is how the world nurtures us
The pain of the thorn is greater than the beauty of the flower
پیران: ما برای مردن زاده شده ایم:
بدو گفت پیران که این خود مباد
به فرجام بر من چنین بد مباداز این پس مرا زندگانی بود
به زنهار رفتن گمانی بودخود اندر جهان مرگ را زاده‌ایم
بدین کار گردن ترا دادهایمشنیدستم این داستان از مهان
که هرچند باشی به خرم جهانسرانجام مرگست زو چاره نیست
به من بر بدین جای پیغاره نیستPiran replied to him, “This shall not be
That I should live to see such misery
That after such a life I would implore
Your mercy just to live a little more
I came into the world for death, and I
In combat with you am prepared to die
I’ve heard great men declare ‘No matter how
Much worldly happiness beguiles you now
The end is death, from which no man can flee
I’ve no complaint that death should come to me
ما همه شکار مرگیم:
چنین است رسم سرای سپنج
گهی ناز و نوش و گهی درد و رنجسرانجام نیک و بدش بگذرد
شکارست مرگش همی بشکردSuch is the fate of this fleeting abode
At times sweet bliss, at times pain’s load
In the end, its good and its ill shall fade
And death is the hunter that sets its blade
شک گرایی در شاهنامه:
اگر تندبادی براید ز کنج
بخاک افگند نارسیده ترنجستمکاره خوانیمش ار دادگر
هنرمند دانیمش ار بیهنراگر مرگ دادست بیداد چیست
ز داد این همه بانگ و فریاد چیستازین راز جان تو آگاه نیست
بدین پرده اندر ترا راه نیستهمه تا در آز رفته فراز
به کس بر نشد این در راز بازIf, when a strong wind springs up, there is found
An unripe orange blown down to the ground
How do we name the deed that has been done
A noble act or an ignoble one
Do we say this is just? Unjust? If we
Say death is just, what would injustice be
Why all this lamentation then, why must
We weep and wail so much at what is just
Your soul cannot be privy to what lies
Beyond this veil and hidden from your eyes
Men crowd about this door of wanting but
To every man it stays securely shut
اگر تاج جوید جهانجوی مرد
وگر خاک گردد بروز نبردبناکام می‌رفت باید ز دهر
چه زو بهر تریاک یابی چه زهرندانم سرانجام و فرجام چیست
برین رفتن اکنون بباید گریستIf a man seeks the crown in his worldly quest
Or if in battle he turns to dust like the rest
From this world, one must depart unfulfilled, it’s clear
Whether he finds antidote or poison here
I do not know what the end shall be
But for this departing, we must weep endlessly
اسکندر کبیر، نمونه ای عالی بر بی ارزش بودن جهان:
گفت و گو با چند برهمن هندی:
بپرسید پس شاه فرمانروا
که حاجت چه باشد شما را به ماندارم دریغ از شما گنج خویش
نه هرگز براندیشم از رنج خویشبگفتند کای شهریار بلند
در مرگ و پیری تو بر ما ببندچنین داد پاسخ ورا شهریار
که با مرگ خواهش نیاید به کارچه پرهیزی از تیز چنگ اژدها
که گر زآهنی زو نیابی رهاجوانی که آید بمابر دراز
هم از روز پیری نیابد جوازبرهمن بدو گفت کای پادشا
جهاندار و دانا و فرمانرواچو دانی که از مرگ خود چاره نیست
ز پیری بتر نیز پتیاره نیستجهان را به کوشش چه جویی همی
گل زهر خیره چه بویی همیز تو بازماند همین رنج تو
به دشمن رسد کوشش و گنج توز بهر کسان رنج بر تن نهی
ز کم دانشی باشد و ابلهیپیامست از مرگ موی سپید
به بودن چه داری تو چندین امید
The great king asked, “What do you need that I can provide? I will not hesitate to give you my wealth, or to undergo suffering for you.” The ascetics answered, “Great king, close the door of death and old age for us.” The king answered, “But there is no pleading with death: no matter how one hangs back from this sharp-clawed dragon, even if one is made of iron, one cannot escape him. And no matter how long our youth lasts, we cannot evade old age.” The Brahmin said, “Wise and puissant king, since you know that there is no recourse against death, and that there is no disaster worse than old age, why do you long for the world in this way, why do you breathe in the scent of this poisonous flower so eagerly? All you will receive is suffering, while your enemies will inherit the wealth you acquire; to make oneself suffer for another’s profit is the act of an ignorant man or a fool. White hairs are a message from death, and what makes you hope that you can stay in the world?”
مرگ اسکندر:
ز باد اندر آرد برد سوی دم
نه دادست پیدا نه پیدا ستمنیابی به چون و چرا نیز راه
نه کهتر برین دست یابد نه شاههمه نیکوی باید و مردمی
جوانمردی و خوردن و خرمیجز اینت نبینم همی بهره‌ای
اگر کهتر آیی و گر شهرهایچنین است رسم سرای کهن
سکندر شد و ماند ایدر سخنچو او سی و شش پادشا را بکشت
نگر تا چه دارد ز گیتی به مشتبرآورد پرمایه ده شارستان
شد آن شارستانها کنون خارستانبجست آنچ هرگز نجستست کس
سخن ماند ازو اندر آفاق و بسThere is nothing in the world so terrible and fearful as the fact that one comes like the wind and departs as a breath, and that neither justice nor oppression are apparent in this
Whether you are a king or a pauper you will discover no rhyme or reason to it
But one must act well, with valor and chivalry, and one must eat well and rejoice: I see no other fate for you, whether you are a subject or a prince
This is the way of the ancient world: Alexander departed, and what remains of him now is the words we say about him. He killed thirty-six kings, but look how much of the world remained in his grasp when he died. He founded ten prosperous cities, and those cities are now reed beds
He sought things that no man has ever sought, and what remains of him within the circle of the horizon is words, nothing more
توصیه اخلاقی فردوسی، بی آزاری و غم نخوردن:
علاوه بر نمونه پیش در مرگ اسکندر:
انوشه کسی کو بزرگی ندید
نبایستش از تخت شد ناپدیدبکوشی و آری ز هرگونه چیز
نه مردم نه آن چیز ماند به نیزسرانجام با خاک باشیم جفت
دو رخ را به چادر بباید نهفتبیا تا همه دست نیکی بریم
جهان جهان را به بد نسپریمبکوشیم بر نیک‌نامی به تن
کزین نام یابیم بر انجمنخنک آنک جامی بگیرد به دست
خورد یاد شاهان یزدانپرستچو جام نبیدش دمادم شود
بخسپد بدانگه که خرم شودHappy is he who has not known greatness, and who does not have to leave a throne. You struggle and accumulate all kinds of goods, but neither men nor goods remain. Finally, we are partners with the dust, and our cheeks are covered by a shroud
Come, let us do good with our hands, and not give this unstable world over to evil
That man who lifts a wine glass in his hand
In memory of the kings who ruled this land
Knows happiness: the toasts come thick and fast
Until, content and tired, he sleeps at last
حتا دل سنگ و آهن هم از مرگ می ترسد:
چنین بود تا بود و این بود روز
تو دل را به آز و فزونی مسوزبترسد دل سنگ و آهن ز مرگ
هم ایدر ترا ساختن نیست برگبیآزاری و مردمی بایدت
گذشته چو خواهی که نگزایدتSo this world is, and always has been
Do not torment your soul with greed and ambition: even a heart of stone or iron fears death, and there is nothing you can do against it
You must act with humanity, troubling no one, if you want your past not to harm you
